مسجد جمعۀ شهر دربند و کتیبه های فارسی آن؛ واقع در منطقۀ قفقاز روسیه

حضور هنر ایرانی و زبان فارسی در کتیبه های مساجدِ بسیاری از کشورها به ویژه سه قارۀ بزرگ آسیا وآفریقا و اروپا از جملۀ زیبایی های برجای مانده در معماری این مناطق و نیز نشانگر خدمات فرهنگی  هنری جامعۀ ایرانی در اقصی نقاط جهان است. پروژۀ میدانی «بررسی کتیبه های فارسی در جهان نوروز » طی چند سال اخیر توسط نگارنده، در بخ شهایی از کشورهای ترکیه، آذربایجان، هندوستان، گرجستان، پاکستان، و روسیه انجام پذیرفته است. این مقاله رهیافت یک سفر پژوهشی به شهر دربند در تصرف روسیه است که به منظور شناسایی و تهیۀ شناسنامه از کتیبه های فارسی و برخی از بناهای کتیبه دار این شهر صورت گرفته است. شهر کوچک و ساحلی دربند دارای ۱۵۰ اثر ثبتی است و حدود۱۰۰ کتیبۀ فارسی )فارسی پهلوی و دری( از دوره های ساسانی، صفوی و قاجار بر بناهای آن نقش بسته است. مسجد جمعه دربند، بعد از نارین قلعه و حصار۴۰ کیلومتری شهر، مهم ترین اثری است که همواره مورد توجه حکومت های منطقه ای بوده است. لذا دارای کتیبه های ارزشمندی از حکومت های ایرانی، عرب، مغول، و ترک است. قدمت ۱۳۰۰ و همچنین نوع معماری آن معیارهایی بوده برای ثبت این مسجد در پروندۀ جهانی دربند در یونسکو. از مهم ترین دستاوردهای این پژوهش، شناسایی، خوانش متن، و تهیۀ شناسنامۀ پژوهشی برای ۱۰ کتیبۀ فارسی با قدمت هفتصد تا دویست ساله )دورۀ قاجار( بر دیوارهای مسجد جمعه و مدرسۀ آن است که نتیجۀ آن در مقالۀ حاضر ارائه شده است.